مبادا سالمندان فراموش شوند
سالمندان؛ تاریخ شفاهی ایران
باهاتیم:ایران اگرچه کشوری جوان است، اما طی دو دهه آینده به شکل فزایندهای پیر خواهد شد. اگر امروز با جمعیتی مشخص و قابل مدیریت از سالمندان روبهرو هستیم در آینده با جامعهای بزرگ و بزرگتر مواجه خواهیم شد که بهطور روشن و مشخص سالمندانی هستند که نیازهای مختص به خودشان را میطلبند. پیری جمعیت یعنی باید از هماکنون آموزشهای لازم را پیرامون نسبتهای جوانی و پیری دیده باشیم و در مواجهه با سالمندان که بخش بزرگی از سپهر جمعیتی پیش رو و نزدیک ایران را تشکیل خواهند داد، برنامهای همهجانبه داشته باشیم تا مبادا این جمعیت قابلتوجه از «تاریخ شفاهی» ما ایرانیان به فراموشی سپرده شوند.
ما و سالخوردگی
ایران تغییرات اجتماعی ـ اقتصادی گستردهای را تجربه کرده که یکی از آنها، تحولات جمعیتی است. به تعبیر کارشناسان جمعیت «اینکه نسلهای کنونی و آینده سالمندان در چه دورهای و با چه نرخ رشدی متولدشدهاند و نیز در کدام گروههای اجتماعی ـ اقتصادی قرار میگیرند، مباحثی خواهد بود که تعیینکننده میزان تنوع جمعیتی سالمندان است. کاهش سطح مرگومیر، خیز زادوولد و دوره رشد انفجاری جمعیت از اهم موضوعاتی هستند که در خصوص میزان جمعیت سالمندان در دو دهه آینده تأثیرگذارند.» بنابراین در آغاز این سلسله گزارشهای ویژه سالمندان باید تصویری از وضعیت سالمندان و پیشبینی این جمعیت دوستداشتنی و شمع جمعمان داشته باشیم.
بررسیهای جمعیتی از گذشته دور تاکنون نشان میدهد، بهبود شرایط زندگی مردم و مهار بزرگترین بحرانهای مرگومیر، موجب شد تا نشانههای مطمئنتری از ورود جمعیت به مرحله سالمندی را شاهد باشیم. ناصر تکمیل همایون در این خصوص مینویسد: «توسعه طب جدید از طریق تحصیل دانشجویان در خارج از کشور، تعلیم در داخل و چاپ منابع و آمدوشد پزشکان خارجی، مبارزه تدریجی با بیماریهای واگیردار و مسری (عموماً عفونی و انگلی)، ایجاد قرنطینه، واکسیناسیون عمومی، ساخت بیمارستانها و درمانگاهها، ساخت برخی از داروها البته به تعداد محدود در دارالفنون، تأسیس دو داروخانه در زمان ناصرالدینشاه و مظفرالدینشاه که بهتدریج تعدادشان بیشتر شد و توسعه اداری مرتبط با بهداشت عمومی، مثل تشکیل بلدیه تهران و وزارت صحه که نشان از توجه بیشتر و عزم دولت داشت، مهمترین اقداماتی بودند که راه را برای کنترل و مهار مرگومیرهای بحرانی هموار و گذار به مرحله دوم گذار اپیدمیولوژیک و دموگرافیک ممکن کردند»
بررسیهای دکتر مجید کوششی استاد جمعیتشناسی دانشگاه تهران هم نشان میدهد: «اگرچه مهمترین کاهش در سطح مرگومیر در دوره پهلوی دوم رخداده، اما زمینههای آن در دو دهه پایانی حکومت قاجاریه فراهمشده است. این دوره در کل کشور و شاید زودتر از آن در تهران، احتمالاً اواخر قرن سیزدهم یا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی است. در این دوره احتمالاً شاهد مرگومیرهای بحرانی قرون قبل نبوده و از آن زمان انتظار میرود که رشد طبیعی جمعیت پیوسته مثبت بوده باشد. درنتیجه، افزایش نرخ رشد طبیعی جمعیت تداوم یافت.»
نتیجه چنین اتفاق مثبتی اما در پی خود مسائل دیگری را نیز به همراه داشت. با ورود به دوره دوم مرحله گذار جمعیتی، یعنی با کاهش سطح باروری جمعیت، نرخ رشد بالایی که در دوره اول مرحله گذار تجربهشده و انفجار بیرونی را رقمزده است، فروکش کرد. همین کافی بود تا با آرام تر شدن شتاب افزایش جمعیت، تغییرات به اشکال دیگری ظهور کند امری که دکتر کوششی از آن چنین یاد میکند: «نتیجه رشدهای انفجاری دوره پیشین، رشد انفجاری جمعیت برخی از گروههای جمعیتی و عدم توازنی است که در ترکیب جمعیت رخ میدهد.»
همین کافی بود تا با پایان گرفتن جنگ و کاهش تدریجی میزان موالید و رشد جمعیت از نیمه دهه ۱۳۶۰ و سرعت گرفتن این کاهش از اواخر این دهه، شاهد اتفاقی باشیم که امروزه از آن به پیری جمعیت یاد میکنیم؛ همان جمعیت بزرگ و قابلتوجهی که از آن بهعنوان سالمندان یاد میشود و از هماکنون باید تمامی برنامههای توسعهای و شهری بر محور این جمعیت عظیم تنظیمشده تا مبادا در کشاکشهای اجتماعی به دست فراموشی سپرده شوند.
استاد جمعیتشناسی دانشگاه تهران به جمعیت کلانشهر تهران بهعنوان نمونه میپردازد و میگوید: «درحالیکه نرخ رشد کل جمعیت شهر تهران در طول سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۰ بهآرامی به رقم یک درصد و سپس به کمتر از یک درصد و درنهایت تا افق ۱۴۲۰ به رقم نزدیک به صفر رو به کاهش بود، نرخ رشد جمعیت کودکان زیر ۱۵ سال پس از کاهش سریع ناشی از کاهش یکباره در نرخ باروری و پسازآن نرخ رشد صفر در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۰، بهتدریج تا افق ۱۴۰۰ به سمت ارقام منفی متمایل و در رقمی حدود ۵/۰- آرام میگیرد و از آنسو نرخ رشد جمعیت سالمند (۶۵ ساله و بالاتر) و پیر (۸۰ ساله و بالاتر) بهکلی انفجاری رو به افزایش گذاشته و جمعیت سالمندان را بهسرعت افزایش میدهد. ضریب این افزایش برای کل دوره ۱۳۹۰ تا ۱۴۲۰ برای هر دو گروه سالمندان بیش از سه برابر است. از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۲۰ جمعیت ۶۵ ساله و ۸۰ ساله و بالاتر به ترتیب از ۵۹۸ هزار نفر به ۱۸۸۷ هزار نفر و از ۱۱۸ هزار نفر به ۴۳۲ هزار نفر افزایش خواهد یافت. این رشدهای نامتوازن و نرخ رشد انفجاری جمعیت سالمند که البته پس از رشد جمعیت جوانان رخ مینماید، نشانه دیگری از درونی شدن انفجار جمعیت است.»
سالمندان حاشیهنشین
اما در این میان، افزون بر رشد جمعیت سالخوردگان، اهمیت توجه به پراکنش این جمعیت و شکلگیری سکونتگاههای جدید و پیرامونی در مبحث سالمندان است که اگر به آنها بهطورجدی توجهی نشود، شدیداً و بهسرعت به فراموشی سپرده خواهند شد. به گفته دکتر کوششی: «در این مورد دو نکته مهم را باید موردتوجه قرارداد؛ اول اینکه نسلهایی که در حال حاضر در نواحی پیرامونی شهرها سکونت گزیدهاند، سالخوردگان آینده هستند و پیوند آنان با شهرهای بزرگ کنار محل زندگی ـ چه بهعنوان محل اشتغال اصلی و چه محلی برای کار روزمره ـ ناگسستنی و انکار ناشدنی است. دوم اینکه یکی از پدیدههای جمعیتی ـ اجتماعی که در فقره باز توزیع جمعیت نباید نادیده گرفته شود، سالمندان حاشیهنشین هستند. به نظر میرسد سالمندان حاشیهنشین که بعضاً سهم بیشتری از آن را زنان تشکیل میدهند، آسیبپذیرترین گروه جمعیتیاند که بهسادگی به کام فقر مطلق فرو میروند. این خطر همواره در فرایند باز توزیع و پخشایش جمعیت در یک ناحیه کلانشهر وجود دارد.»
تغییر ترکیب ساختار سنی
وقتی سطح باروری جمعیتی رو به کاهش میگذارد، انتظار میرود تغییرات ساختار سنی به سالخوردگی متمایل شود. نکته این است که پیش از کاهش سطح باروری، سطح مرگومیر و در پی آن امید به زندگی کاهشیافته و از همین رو، پدیده عامل اصلی مؤثر بر سالخوردگی جمعیت، باروری است و بهمحض کاهش باروری و سهم و شمار جمعیت کودکان حتی اگر افزایشی در شمار و سهم سالمندان رخ ندهد، سالخوردگی جمعیت ظاهر خواهد شد.
محمدجلال عباسی شوازی در بررسی تحولات باروری در ایران در چهار دهه اخیر نتیجه میگیرد: «پس از فروکش کردن نرخ رشد انفجاری جمعیت و سپری شدن دوره انفجار بیرونی، پدیده دیگری که انتظار میرود در جریان انفجار درونی جمعیت پدیدار شود، تغییراتی است که در ساختار سنی در حال رخ دادن است. یکی از عوارض و علائم این تغییرات، سالخوردگی جمعیت است؛ به همان معنایی که برای این مفهوم گفته شد، یعنی بر هم خوردن تعادل جمعیتی سنین عمده جوانی و سالمندی. از همین رو، بلافاصله پس از کاهش باروری در پایان دهه ۱۳۶۰ و آغاز دهه ۱۳۷۰ و با کاهش شمار جمعیت کودکان، هرم سنی جمعیت رو به تغییر گذارده و تغییر در ساختار سنی جمعیت آغازشده است. درنهایت در پایان یک دوره ۱۵ تا ۲۰ سال، کاهش باروری از نزدیک به ۶ فرزند در میانه دهه ۱۳۶۰ به ۲ فرزند برای هر زن در آغاز دهه ۱۳۸۰ قاعده هرم سنی این جمعیت تغییر کرده است.»
سالخوردگی جمعیت
محمد ترکاشوند از متخصصان جمعیتشناسی، سالخوردگی جمعیت را از دو زاویه مختلف مورد پایش قرار میدهد: «اول، شمار و تعداد سالمندان که قاعدتاً و به فرض ثابت بودن سایر شرایط، تابع شانس زنده ماندن تا سنین سالمندی و این شانس هم بهنوبه خود تابع امید به زندگی و شرایط زیستی نسلها است. نکته مهمی که میتوان از این قاعده نتیجه گرفت، این است که شمار و رشد جمعیت سالمند ایرانی تا اواسط دهه ۱۴۳۰ مستقل از تغییرات اخیر و هرگونه تغییر احتمالی دیگر در آینده نزدیک (مثلاً افزایش باروری) خواهد بود. بیمعنای دیگر، اگر از مقطع کنونی به بعد سطح باروری رو به افزایش بگذارد، تأثیری بر افزایش جمعیت سالمند (لااقل تا دهه مورداشاره) ندارد. از طرفی، برنامهریزیهای حوزه سالمندی هم قاعدتاً باید مبتنی و معطوف به همین شمار و تعداد و رشد آن باشد. به این معنی که ارائه هرگونه خدمات به سالمندان نه بر اساس نسبت آنان با جمعیت که اساساً بر اساس تعداد و شمار آنان برنامهریزی و اجرا میشود. لذا از این زاویه کیفیت زندگی و رفاه و آسایش حتی یک سالمند هم مهم است. در این مورد دو گروه سنی را باید مدنظر قرارداد. اول گروهی که معمولاً و لااقل در مطالعات جمعیتی سالمند تعریف میشوند یا افراد ۶۵ ساله و بالاتر؛ و گروه دوم که بهخصوص در ارائه خدمات مراقبت و سلامت اهمیت دارند، یعنی افراد ۸۰ سال و بالاتر که پیر تعریف میشوند.»
وی در ادامه میافزاید: «زاویه دوم، بهصورت برهم خوردن توازن جمعیت گروههای سنی اصلی پدیدار میشود؛ درواقع همان تغییراتی که در ساختار سنی در اثر کاهش سطح باروری مورداشاره قراردادیم، یک پیامد روشن دارد و آن، سالخوردگی جمعیت است. درحالیکه کم یا زیادشدن شمار و نسبت جمعیت گروههای سنی غیر سالمند گذرا و موقتی است، چنانچه سالخوردگی جمعیت هویدا شود، پایدار و حتی ابدی خواهد بود. سالخوردگی جمعیت همچنین بیسابقه، فراگیر و از یک نگاه اگر به زمینههای بسیار محدود و حتی ناممکن بازگشت سطح باروری به سطوح قبلی دقت شود، پدیدهای اجتنابناپذیر است.»
ترجیعبند سخنان و نوشتههای کارشناسان جمعیتی و متخصصان حوزه سالمندی این است که همه مسئولان و برنامهریزان باید نگاهی جدی، کارشناسی و برنامهریزیشده به مقوله سالمندی داشته باشند و نباید ازنظر دور داشت که شرایط، وضعیت و نیازهای متفاوت سالمندان در هر منطقه، مستلزم نگاهی منطقهای به رفاه اجتماعی ـ اقتصادی سالمندان است.
دیدهبان سالمندی
اینکه با دانستن و کشف مسائل مرتبط به سالمندان چه راهکاری برای حل یا تسهیل آن وجود دارد، دکتر کوششی استاد جمعیتشناسی دانشگاه تهران پاسخ محکمی دارد. وی ضمن تحلیل امکانسنجی اندازهگیری و تدوین شاخص دیدهبان سالمندی بر اساس دادههای ملی، این پیشنهاد را ارائه میکند: «در حال حاضر ابزاری وجود دارد که برای ارزیابیهای ملی وضعیت سالمندان مورداستفاده قرار میگیرد و به نظر میرسد برای ارزیابی شرایط سالمندان در محدودههای کوچکتر مثل شهر تهران نیز کارآمد باشد. این سنجه که «شاخص دیدهبان سالمندی» نامیده میشود، در سال ۲۰۱۳ توسط یک سازمان بینالمللی غیردولتی راهاندازی شد. راهاندازی و توسعه این شاخص معطوف به سه هدف اصلی است: اول، سنجش و ارتقای کیفیت زندگی و بهزیستی سالمندان؛ دوم، برجسته کردن نقاط قوت و ضعف پاسخهای راهبردی به چالشهای سالخوردگی جمعیت؛ و سوم، تشویق به تولید و استفاده از دادههای لازم برای ارائه شواهد پشتیبانیکننده سیاستگذاری در مورد سالمندان.»
کارشناسان، سنجش این شاخص را فرصت مغتنمی برای اندازهگیری و ارزیابی وضعیت کنونی سالمندان کشور ازنظر ابعاد مهم زندگی (فقر و وضعیت سلامت)، تعیین خط و مشیهای راهبردی و همچنین هدفگذاری برای ارتقای این شرایط از نظرگاه وضعیت فقر و سلامت سالمندان میدانند و بر ضرورت طراحی محیط توانمند ساز تأکید دارند. به تعبیر آنان محیط زندگی شامل همه عناصر فیزیکی و انسانی است که از دو زاویه میتواند بهعنوان عامل تعیینکننده کیفیت زندگی سالمند در نظر گرفته شود. اول از جنبه عینی یا واقعیات محیطی (چه فیزیکی و چه انسانی)؛ یعنی واقعیتهای مربوط به بهبود خدمات موجود در محیط و دوم از جنبه ذهنی یعنی احساس سالمند و میزان رضایتبخش بودن محیط ازنظر او. «پیوندها و مناسبات اجتماعی»، «احساس امنیت فیزیکی (در محیط فیزیکی)»، «رضایت از اختیارات شخصی» و «دسترسی به حملونقل عمومی» ازجمله این موارد است. با کاربست و لحاظ این روش در برنامههاست که با صدای بلند میتوانیم ادعا کنیم سالمندان را فراموش نکردیم.
فلورا مرتضوی
برگرفته از روزنامه اطلاعات
